Cyflwyniad a chefndir yr asesiad

Mae Cymru yn wynebu nifer o heriau yn awr ac yn y dyfodol, megis newid yn yr hinsawdd, tlodi, anghydraddoldebau iechyd a swyddi a thwf. Er mwyn mynd i’r afael â’r rhain, mae angen i ni weithio gyda’n gilydd. Er mwyn darparu bywyd o ansawdd da i’r cenedlaethau presennol a chenedlaethau’r dyfodol mae’n rhaid i ni ystyried effaith hir dymor y penderfyniadau a wnawn.

Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn rhoi pwrpas cyffredin cyfreithiol-rwymol – y saith nod lles – i lywodraeth genedlaethol, llywodraeth leol, byrddau iechyd lleol a chyrff cyhoeddus penodol eraill. Mae’n nodi’r ffyrdd y mae’n rhaid i gyrff cyhoeddus penodedig weithio a chydweithio i wella lles Cymru.

Mae’r Ddeddf yn nodi bod yn rhaid cynhyrchu Asesiad o Les Lleol i gefnogi’r cyrff cyhoeddus hyn i osod yr amcanion lles ac i gynhyrchu unrhyw gynlluniau sydd ar y gweill i wella lles pobl sy’n byw yn eu hardal. Yr adroddiad hwn yw cam cyntaf cynhyrchu’r Asesiad Lles hwnnw.

Sut y cynhyrchwyd yr asesiad hwn?

Byddai ceisio disgrifio’r holl agweddau o les yn dasg enfawr, felly mae’r Asesiad hwn yn ceisio darparu amlinelliad o’r materion strategol sy’n effeithio ar Sir Conwy a Sir Ddinbych. Rydym wedi defnyddio dull sy’n cael ei ‘arwain gan ymgysylltiad’ i gynhyrchu’r Asesiad hwn. Nid yw’r daith wedi dechrau gyda syniadau rhagdybiol neu ddadansoddiad data haniaethol, ond gydag ymgysylltiad helaeth gyda’r cymunedau lleol a’r staff sy’n gweithio gyda’r gwahanol sefydliadau o’r sector cyhoeddus. Anogwyd pobl i drafod cryfderau a gwendidau byw yn yr ardal neu ddarparu gwasanaethau cyhoeddus i’r bobl. Mae’r asesiad hwn yn dilyn yr asesiad a wnaethom a’i gyhoeddi yn 2017. Mewn mannau bu’n rhaid inni ddileu graffeg neu siartiau er mwyn bodloni safonau hygyrchedd, a hyderwn fod hynny’n gwneud yr asesiad yn haws ei ddarllen a’i ddeall.

Rydym wedi dosbarthu’r hyn a ddywedodd pobl i destunau strategol ac wedi edrych ar y data a’r papurau ymchwil sydd ar gael i weld lle y mae tystiolaeth gadarn i gefnogi’r canfyddiadau a’r teimladau. Yn benodol, rydym wedi ceisio ystyried goblygiadau pob testun ar les yr unigolyn a sut y mae’n cyfrannu at y saith nod lles a nodwyd yn y Ddeddf.

Mae gennym oddeutu trigain o bynciau strategol gan gynnwys cludiant, gordewdra, sectorau economaidd allweddol, bioamrywiaeth, cydraddoldeb, y Gymraeg, trais domestig ac yn y blaen. Rydym hefyd wedi llunio proffiliau ardal ar gyfer y broydd bach yn y ddwy sir. Mae pob pwnc yn cynnwys dadansoddiad o’r sefyllfa sydd ohoni, sut mae hynny’n cymharu â’r gorffennol, sut olwg sydd ar y dyfodol, beth mae pobl wedi’i ddweud am y pwnc, yn ogystal â chwestiynau allweddol a meysydd ble mae angen mwy o waith ymchwil. Rydym wedi rhoi’r un pwysau i’r gwahanol bethau a ddywedodd pobl wrthym, ac wedi dewis amlygu’r wybodaeth hon gydol yr asesiad.

Ein nod oedd i’r gwaith ymgysylltu, y data a’r dadansoddiad o dueddiadau yn y dyfodol fod yn dra chydgysylltiedig. Drwy hyn bu modd inni ymchwilio i’r pethau y soniodd pobl yn eu cylch wrth ddadansoddi tueddiadau a data, ac arbrofi ar sail ein canfyddiadau o’r tueddiadau yn ein sgyrsiau â phobl. Mae’r dull yn un da ond bu’n heriol yn ymarferol, yn bennaf oherwydd anawsterau ymgysylltu yn ystod y pandemig Covid-19 (gweler isod hefyd).

Mae yno gymhlethdod aruthrol a thensiwn ar brydiau rhwng gwahanol bynciau a nodau, a dyma pam rydym wedi darparu crynodeb ar gyfer y saith o’r nodau lles. Hyderwn y bydd y crynodebau hyn yn cynorthwyo partneriaid a chymunedau i weld y cysylltiadau, y tensiynau a’r cyfleoedd sydd i’w canfod yn y swm aruthrol o wybodaeth. Mae pob crynodeb yn cynnwys cyfleoedd ar gyfer ymyriadau wedi’u targedu i fynd i’r afael â gwreiddiau problemau a’r materion a amlygwyd, yn ogystal â rhestr o gwestiynau allweddol a meysydd y dylid ymchwilio ymhellach iddynt. Ymhob pwnc strategol mae adran sy’n amlygu gwendidau, cyfyngiadau neu gyfleoedd i ganfod atebion i’n cwestiynau.

Rydym wedi gwneud pob ymdrech i ganolbwyntio ar dueddiadau hirdymor ac adnabod gwreiddiau rhai tueddiadau sy’n niweidio lles pobl. Wrth gynnal yr Asesiad hwn rydym hefyd wedi dechrau ymchwilio i’r gwahaniaethau mewn lles personol rhwng ardaloedd a chymunedau. Ceir rhagor o wybodaeth am hyn yn ein crynodebau o’r saith o nodau lles.

Enghreifftiau o ffynonellau data a ddefnyddiwyd:

• Stats Cymru
• Arsyllfa Iechyd Cyhoeddus Cymru
• Tueddiadau’r Dyfodol Cymru
• Adroddiad Tueddiadau’r Dyfodol 2020
• Ymchwil Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru
• Ffynonellau data lleol

Cafodd rhai mathau o ddata, fel data iechyd y cyhoedd, eu dadansoddi gan arbenigwyr, a chafodd mathau eraill eu dadansoddi gan grŵp neu unigolion cysylltiedig â’r pwnc yn gyffredinol (e.e. cludiant).

Mae ein dadansoddiadau’n gyson â’r pedwar ysgogwr newid sylweddol a amlygir gan Lywodraeth Cymru yn ei adroddiad Tueddiadau’r Dyfodol (Pobl a Phoblogaeth; Anghydraddoldebau; Iechyd a Therfynau’r Blaned a Thechnoleg). Yn wir, mae nifer o’n pynciau’n cynnwys dadansoddiadau ar draws y pedwar ysgogwr newid hyn.

Wrth gydnabod y cyd-destun y mae cyrff cyhoeddus a Byrddau Gwasanaeth Cyhoeddus a chynghorau tref a chymuned yn gweithio ynddo, bu i Lywodraeth Cymru nodi dau ysgogwr gwasanaethau cyhoeddus (cyllid cyhoeddus a galw a thechnoleg ddigidol yn y sector cyhoeddus). Mae’r olaf o’r rhain wedi cael ei ystyried yn fwy cyffredinol yn ein dadansoddiadau, gyda rhywfaint o feddwl lefel uchel am wasanaethau a chyllid cyhoeddus yn y dyfodol mewn perthynas ag amcanestyniadau demograffig.

Cyfyngiadau’r asesiad hwn a’r camau nesaf

Nodyn am Covid-19 a Brexit

Ar hyn o bryd, nid yw’r Deyrnas Gyfunol wedi dechrau adfer yn iawn ar ôl Covid-19 eto ac rydym yn dal i weithio drwy ganlyniadau ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Mae’n bwysig cydnabod bod rhai dangosyddion ac ymchwil yn dangos problemau, yn enwedig felly oherwydd Covid-19, sy’n gwneud cynllunio ar adeg o ansicrwydd yn arbennig o anodd.

Yn ystod yr un cyfnod hwn, gwelwyd ergydion a diffyg parhad mewn dangosyddion economaidd a achoswyd gan Brexit, ac nid yw bob amser yn bosib cadw’r ddau ysgogwr newid hyn ar wahân.

O gadw hyn mewn cof, pan fo’n bosib ac yn briodol, darperir sylwebaeth ar effeithiau ymddangosiadol Covid-19 a Brexit ochr yn ochr â dadansoddiad o’r data.

Cyfyngiadau eraill

Yn ein hasesiad blaenorol o les amlygwyd amrywiaeth o fylchau yn y data ansoddol a meintiol yn lleol, yn enwedig felly ynglŷn â phobl â nodweddion a ddiogelir. Mae’r bylchau hynny’n dal i fodoli, ond mae’r asesiad lles hwn yn defnyddio data ac ymchwil cenedlaethol i ddod i gasgliadau ynglŷn â pha fathau o anghydraddoldeb sydd ym Mwrdeistref Sirol Conwy a Sir Ddinbych, ac yn benodol pa fathau o anghydraddoldeb lles sy’n debygol o barhau.[1] Ceir gwendidau o ran grwpiau ar y cyrion, eu lles a’u cadernid, yn enwedig felly eu cadernid rhag tueddiadau hirdymor megis newid hinsawdd. Byddwn yn adolygu ein dadansoddiadau i sicrhau eu bod yn adlewyrchu’r tueddiadau yn awr ac yn y dyfodol wrth i wybodaeth newydd ddod i’r amlwg (gan gynnwys cysylltu â’r Asesiad rhanbarthol o Anghenion y Boblogaeth).

Mae pob pwnc strategol yn cynnwys crynodeb o’r cyfyngiadau yn ein tystiolaeth neu ddadansoddiad. Byddwn yn mabwysiadu dull cydweithredol wrth fynd i’r afael â’r rhain, yn enwedig felly â phartneriaid a chymunedau ledled gogledd Cymru.

Gwyddom na fydd yr Asesiad hwn ond yn darparu amlinelliad neu fframwaith strategol er mwyn i gyrff y sector cyhoeddus gynhyrchu eu hamcanion lles. Mae’n darparu dadansoddiad eang ond eithaf sylfaenol o’r meysydd testun y mae’n ymdrin â nhw. Dim ond fel cam cyntaf y broses y mae’n cael ei gynhyrchu a bydd yn datblygu fel asesiad dros amser, yn enwedig wrth ddatblygu gwaith ymchwil ac ymgysylltu rhanbarthol (gan gynnwys cydgynhyrchu), cysylltiadau a phartneriaethau.

Mae ein hasesiad lles diwygiedig yn cynnwys gwell dadansoddiadau o’r bwlch lles i bobl â nodweddion a ddiogelir neu bobl sy’n byw mewn tlodi. Ni fu modd inni wella ein dadansoddiadau o grwpiau ar y cyrion, eu lles a’u cadernid (troseddwyr, er enghraifft), yn enwedig felly eu cadernid rhag tueddiadau hirdymor heriol. Byddwn, serch hynny, yn ymchwilio ymhellach i’r bylchau hyn ar y cyd â’n partneriaid.

Mae un gwendid a ddaeth i’r amlwg y tro diwethaf – gwead cymdeithasol a diwylliannol rhwydweithiau cymdeithasol – yn dal yn faes y mae angen ei ddatblygu. Ni fu modd gwneud dadansoddiad trylwyr o hynt rhwydweithiau cymdeithasol a diwylliannol yn y dyfodol, y sector cymunedol, ac arwyddocâd yr economi anariannol (er enghraifft, gofal di-dâl, banciau bwyd, trosglwyddo asedau cymunedol), ac mae hynny’n rhannol oherwydd yr heriau wrth gynllunio yn ystod pandemig.

Rydym wedi diwygio ein proffiliau ardal. Mae’r rhain yn awr yn rhoi gwell dealltwriaeth o’r heriau sy’n bodoli mewn gwahanol ardaloedd yng Nghonwy a Sir Ddinbych, a pha gymunedau penodol sy’n gadarn neu’n ddiamddiffyn rhag tueddiadau yn awr ac yn y dyfodol. Credwn ein bod wedi dechrau egluro rhai o’r tueddiadau hyn drwy amlygu gwahaniaethau neu feysydd lle mae llai o gadernid rhag tueddiadau hirdymor. Gallem wneud mwy o waith ar wahaniaethau gofodol mewn gwahanol bynciau, fel pwysau geni isel, er enghraifft, ac o ran llunio cymariaethau rhwng ardaloedd. Felly hefyd o ran dadansoddi goblygiadau ysgogwyr newid eang a thueddiadau a ragwelir mewn perthynas â’n dadansoddiadau sir ac ardal leol. Mae gan rai ardaloedd lleol ddadansoddiadau mwy manwl nag eraill. Yn rhannol, mae hyn yn adlewyrchu ein gallu cyfredol i ddarparu’r dadansoddiadau hyn yn ogystal â’r ffaith nad yw rhai ardaloedd lleol wedi gwreiddio cymaint ag eraill, gyda mwy o hunaniaeth ofodol.

Mae rhoi ystyriaeth bellach i sut y gellir defnyddio asedau naturiol ardaloedd lleol i helpu mynd i’r afael â rhywfaint o’r anghenion lles a nodwyd o fewn yr asesiad ehangach yn faes y gellir ei ddatblygu. Mae angen i ni hefyd sicrhau ein bod yn ystyried yr hyn sy’n arbennig neu’n arwyddocaol am le o fewn y cymunedau a nodwyd, yn enwedig o ran asedau naturiol. Gallai dadansoddiad ar lefel gymunedol o fannau gwyrdd a glas lleol gynnwys hawliau tramwy cyhoeddus a llwybrau teithio llesol, yn ogystal â sut y defnyddir y safleoedd hyn ar hyn o bryd a sut y gellid eu rheoli yn y dyfodol. Dywedodd un ymatebwr i’n hymgynghoriad ar yr asesiad lles drafft y byddai’n fuddiol archwilio sut y mae pobl yn ymgysylltu ag asedau naturiol o fewn y gymuned ar hyn o bryd, a’r rôl y gallent ei chwarae yn y dyfodol, er enghraifft i helpu gyda llifogydd, ansawdd aer ac ati.

Roeddem wedi gobeithio gweithio â’n partneriaid yn y rhanbarth wrth ymchwilio i dueddiadau a chyfleoedd ar lefel ranbarthol, yn enwedig felly lle gallai tensiynau godi (er enghraifft, twristiaeth yn erbyn gordwristiaeth). Hyderwn y caiff hyn sylw o hyn ymlaen drwy’r gefnogaeth ymchwil y mae Prifysgol Glyndŵr Wrecsam yn ei hwyluso ar gyfer y rhanbarth.

Y camau nesaf

Er mwyn symud ymlaen o’r asesiad hwn rydym yn argymell bod gwasanaethau cyhoeddus yn ystyried blaenoriaethu nifer o feysydd testun, ac yna’n comisiynu dadansoddiad manylach o bob un o’r rhain. Bydd hyn yn golygu y gellir rheoli’r Asesiad hwn ac y bydd yn cael effaith. Bydd cam nesaf proses yr Asesiad yn ceisio darparu cyswllt amlwg rhwng y testunau strategol a drafodwyd â’r ymateb sydd ei angen gan y gwasanaethau cyhoeddus sy’n gweithio mewn partneriaeth gyda’r cymunedau.

Bu i ymatebwyr i’r ymgynghoriad ar ein hasesiad lles drafft roi adborth ar ddyfnder ac ehangder y wybodaeth a’r dystiolaeth a gynhwyswyd yn ein hasesiad lles. Teimlai nifer y gallai’r wefan fod yn haws ei defnyddio, mewn Cymraeg neu Saesneg mwy clir, gyda mwy o ffeithluniau, siartiau, delweddau, dyfyniadau uniongyrchol o’n gwaith ymgysylltu ac yn fwy ymarferol (er enghraifft, cynnwys bar chwilio). Mae’r rhain yn welliannau gwe y byddwn yn eu hystyried yn y dyfodol. Yn y cyfamser, rydym wedi cynhyrchu ffeithlun sy’n crynhoi ein crynodeb gweithredol.

[1] Bydd cyhoeddi data Cyfrifiad 2021 yn fuddiol i ryw raddau wrth lenwi rhai o’r bylchau yn ein data.

Sut ddefnyddir yr Asesiad hwn

Diben yr Asesiad hwn yw cynorthwyo’r Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus a’r partneriaid unigol i bennu eu hamcanion lles ar gyfer y blynyddoedd i ddod.

Fel y soniwyd eisoes, mae yno gymhlethdod aruthrol a thensiynau ar brydiau rhwng pynciau a nodau. Yn ogystal â’r crynodebau o’r saith o nodau lles rydym hefyd wedi llunio crynodeb o’r materion allweddol a chyfleoedd, yn seiliedig ar yr wybodaeth sydd gennym ynglŷn â thueddiadau yn y dyfodol. Mae a wnelo’r materion allweddol a chyfleoedd hynny â nifer o wahanol nodau, ac mae eu harwyddocâd yn amrywio mewn gwahanol ardaloedd o’r ddwy sir. Nod ein proffiliau ardal yw rhoi syniad o’r cryfderau a’r heriau yn yr ardaloedd dan sylw, ac yn bwysicaf oll, cynnwys lleisiau’r bobl eu hunain.

Bydd trafodaethau ynglŷn â’r Asesiad hwn yn canolbwyntio ar y cwestiynau allweddol hyn:

• Beth mae’r Asesiad yn ei ddweud wrthym am les?
• Pa mor arwyddocaol yw’r broblem? Ar ei phen ei hun ac yng nghyd-destun popeth arall?
• A yw’r dulliau presennol yn ddigon da?
• Pa weithgarwch ychwanegol sydd ei angen, a pha gamau cydweithredol a fedrai fynd i’r afael â’r problemau?

Rydym yn bwriadu cynnwys gwaith ymgysylltu fel rhan o’r cynllun, a fydd yn mynd i’r afael â, ac yn cefnogi, syniadau ar gyfer y dyfodol.

Gwersi a ddysgwyd

Bu i ni weithio’n dda fel grŵp traws-sirol amlasiantaeth a lywiodd y golygyddion i ailedrych ar bynciau presennol a gwella ein sail dystiolaeth a’n dadansoddiadau. Rydym wedi gweithio’n dda i gydlynu dadansoddiadau rhwng yr asesiad hwn a’r asesiad o anghenion y boblogaeth a gynhyrchwyd gan Gydweithredfa Gwella Gwasanaethau Cymdeithasol a Lles Gogledd Cymru. Rydym wedi cynhyrchu asesiad cynhwysfawr ac eang o les ac wedi crynhoi ein canfyddiadau mewn crynodeb gweithredol sy’n haws ei ddeall.

Gallem weithio’n agosach gyda’n Partneriaeth Diogelwch Cymunedol.

Roeddem wedi gobeithio gweithio gyda’n partneriaid yn y rhanbarth wrth ymchwilio i dueddiadau a chyfleoedd ar lefel ranbarthol, yn enwedig lle gallai tensiynau godi (er enghraifft, twristiaeth yn erbyn gor-dwristiaeth), ond ni fu hyn yn bosib hyd yma. Hyderwn y caiff y mater hwn sylw o hyn ymlaen drwy’r gefnogaeth ymchwil y mae Prifysgol Glyndŵr Wrecsam yn ei hwyluso ar gyfer y rhanbarth.

Mae nifer o fylchau o ran tystiolaeth neu ddadansoddiadau yn cael eu hamlygu drwy’r asesiad cyfan, yn arbennig cyhoeddiad canlyniadau Cyfrifiad 2021. Dylai’r bylchau mewn gwybodaeth yr ydym wedi’u nodi helpu sicrhau y canolbwyntir ar fynd i’r afael â diffygion yn yr asesiad lles dros y pum mlynedd nesaf. Mae angen i ni wneud mwy i ymgorffori gwaith ymgysylltu o amrywiaeth o ddigwyddiadau ymgysylltu presennol neu rai sydd wedi’u trefnu, o fewn ein siroedd ein hunain ac ar draws y rhanbarth. Unwaith yn rhagor, rydym yn gweithio i wireddu hyn gyda’n partneriaid rhanbarthol – yn enwedig mewn perthynas â grwpiau nas clywir yn aml.

Ond mae yna ddiffyg difrifol o ran capasiti ymchwil yn y ddwy ardal a ledled y rhanbarth, ac mae’n annhebygol y caiff hyn ei ddatrys drwy ein cydweithrediad rhanbarthol. Mae gennym fwlch o ran gallu monitro a rheoli’r dystiolaeth. Mae yn berygl na fyddwn yn diweddaru’r asesiad lles hwn yn rheolaidd.

Fel y crybwyllwyd uchod, mae pob pwnc strategol yn cynnwys crynodeb o’r cyfyngiadau yn ein tystiolaeth neu’n dadansoddiad. Byddwn yn cydweithio i fynd i’r afael â’r rhain, er nad ydym wedi cytuno ar gynllun hyd yma ar gyfer sut i wneud hyn yn ymarferol.