Conwy and Denbighshire Public Services Board

Building better communities

Bwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Conwy a Sir Ddinbych

Hybu’r iaith Gymraeg

Yr iaith Gymraeg yw un o ieithoedd lleiafrifol mwyaf cadarn Ewrop, wedi goroesi er gwaethaf ei hagosrwydd at iaith gryfaf y byd yn y ddwy ganrif ddiwethaf (Saesneg). Mae’r iaith Gymraeg yn rhan allweddol o ddiwylliant a hunaniaeth yr ardal, ac yn brif iaith a siaradir yn rhai o’n cymunedau, ynghyd â chael presenoldeb sylweddol mewn sawl gweithle, sefydliadau dysgu, ac ar strydoedd ein trefi a’n pentrefi. Mae sgiliau Cymraeg yn cael eu hystyried fel sgiliau cyflogaeth allweddol mewn nifer o’r sectorau sy’n dod i’r amlwg, megis y cyfryngau, sectorau bwyd a thwristiaeth, a chynhyrchu cynnwys digidol.

Mae Cyfrifiad 2011 yn amcangyfrif bod 52,850 o bobl 3 oed neu hŷn ym Mwrdeistref Sirol Conwy a Sir Ddinbych yn gallu siarad Cymraeg.

  • Mae hyn yn 26.1% o’r boblogaeth. (Bwrdeistref Sirol Conwy = 30,600 o bobl neu 27.4%. Sir Ddinbych = 22,250 neu 24.6%).
  • Ar gyfer Cymru gyfan, dim ond 19% o’r boblogaeth sy’n gallu siarad Cymraeg.
  • Dim ond ychydig mwy na hanner poblogaeth yr ardal oedd wedi’u geni yng Nghymru (56% ar y cyfan – 54% ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 58% yn Sir Ddinbych), sy’n cyfri’n rhannol am y gyfran is o’r boblogaeth sy’n gallu siarad Cymraeg o gymharu â’r rhanbarthau cyfagos i’r Gorllewin (mae 65% o siaradwyr Cymraeg yng Ngwynedd).

Yn gyffredinol, mae nifer y siaradwyr Cymraeg a’r rhai sydd wedi’u geni yng Nghymru yn cynyddu tuag at y gorllewin, ac wrth i rywun deithio’n fwy mewndirol. Mae’r gallu i siarad Cymraeg ar ei uchaf yn ward wledig Uwchaled yn ne’r fwrdeistref sirol (71% o siaradwyr Cymraeg) ac ar ei isaf yng nghymuned arfordirol Tywyn a Bae Cinmel (llai na 12% o siaradwyr Cymraeg)[i].

Mae data o arolwg defnydd yr iaith Gymraeg 2013-15[ii] yn dangos bod:

  • lefelau rhuglder ymysg siaradwyr Cymraeg 3 oed a hŷn yn agos at gyfartaledd Cymru yn 49% ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 43% yn Sir Ddinbych (Cymru=47%). Mae lefelau rhuglder siarad yn llunio cysylltiad cryf gyda sgiliau eraill y Gymraeg.
  • mae’r rhan fwyaf o’r siaradwyr Cymraeg ym Mwrdeistref Sirol Conwy wedi dysgu siarad Cymraeg yn y cartref yn blentyn bychan (52%), yn Sir Ddinbych roedd y mwyafrif yn dysgu yn yr ysgol (53%). Roedd oddeutu 5% yn y ddwy ardal wedi dysgu drwy gyrsiau Cymraeg i Oedolion. (Cymru=43% yn y cartref, 50% yn yr ysgol, 5% cyrsiau Cymraeg i Oedolion).
  • dim ond 31% o siaradwyr Cymraeg ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 22% yn Sir Ddinbych sydd bob amser neu fel arfer yn defnyddio Cymraeg wrth ddelio â sefydliad cyhoeddus (Cymru=29%).
  • mae oddeutu traean o siaradwyr Cymraeg sydd bob amser neu fel arfer yn siarad Cymraeg yn y gwaith ym Mwrdeistref Sirol Conwy a Sir Ddinbych, sy’n gymharol â ffigur Cymru gyfan. Ar draws Cymru, mae gweithwyr y sector cyhoeddus sy’n siarad Cymraeg yn fwy tebygol o siarad Cymraeg bob amser/fel arfer yn y gweithle (35%) nag yn y sector preifat (30%) neu’r trydydd sector/gwirfoddol (24%).

Ym mlwyddyn ysgol 2017/18, roedd 38 o’r 99 o ysgolion cynradd yn yr ardal yn ysgolion Cymraeg iaith gyntaf neu ysgolion dwyieithog (BS Conwy=22 ysgol, Sir Ddinbych=16 ysgol). Roedd 4,900 o ddisgyblion yn yr ysgolion hyn, a oedd yn 27% o’r holl ddisgyblion ysgol gynradd (Conwy=2,500 o ddisgyblion, sef 28% o’r holl ddisgyblion; Sir Ddinbych= 2,400 sef 27%; Cymru=24%).

Mae pump o’r 14 o ysgolion uwchradd yn darparu addysg cyfrwng Cymraeg neu ddwyieithog (BS Conwy= 2 ysgol; Sir Ddinbych =3 ysgol). Roedd 4,200 o ddisgyblion yn yr ysgolion hyn, sef 33% o’r holl ddisgyblion uwchradd. (Conwy=1,200 ddisgyblion, sef 19% o’r holl ddisgyblion; Sir Ddinbych = 3,000 sef 49%; Cymru=20%)[iii].

[i] Cyfrifiad poblogaeth 2011, Swyddfa Ystadegau Gwladol

[ii] Arolwg y defnydd o’r Gymraeg 2013-15, Arolwg Cenedlaethol Cymru, Llywodraeth Cymru

[iii] Cyfrifiad Ysgolion Blynyddol Ar Lefel Disgyblion (PLASC), Llywodraeth Cymru

Er bod nifer y siaradwyr Cymraeg yn yr ardal wedi cynyddu rhwng 1981 a 1991 maent wedi gostwng mewn nifer yn y blynyddoedd diwethaf. Mae cyfran y siaradwyr Cymraeg yn y boblogaeth wedi bod yn gostwng yn raddol ers sawl cenhedlaeth ym Mwrdeistref Sirol Conwy a Sir Ddinbych.

Tabl: Siaradwyr Cymraeg

Ffynhonnell: Cyfrifiad poblogaeth, ONS

BS Conwy Sir Ddinbych Cymru
Nifer % Nifer % %
2011 30,600 27.4% 22,236 24.6% 19.0%
2001 31,042 29.2% 23,540 26.1% 20.5%
1991 31,431 30.6% 23,316 26.7% 18.7%
1981 30,266 32.7% 22,909 28.5% 19.0%

Canran y rhai sy’n 3 oed neu’n hŷn


Mae’n rhaid trin y cynnydd calonogol o ran nifer y bobl ifanc sy’n siarad Cymraeg ar ôl i Ddeddf yr Iaith Gymraeg gyflwyno Cymraeg fel pwnc gorfodol mewn ysgolion â gofal. Roedd mwyafrif y bobl ifanc hyn yn dysgu Cymraeg fel ail iaith, a’u hamlygiad i’r iaith a’u lefel o ruglder yn debygol o fod yn gyfyngedig o gymharu â phlant sy’n derbyn addysg cyfrwng Cymraeg. Mae’r ffigurau diweddaraf o’r Cyfrifiad yn awgrymu nad yw gallu Cymraeg y mae plant yn ei ddysgu fel plant yn cael ei gynnal pan yn oedolyn o reidrwydd.

Yn genedlaethol, gostyngodd y lefelau rhuglder rhwng arolygon defnydd y Gymraeg 2004-6 a 2013-15.

Er mwyn goroesi, mae’n rhaid i’r Gymraeg fod yn iaith ar gyfer cyfathrebu. Mae cyflwyno’r Gymraeg fel pwnc gorfodol mewn ysgolion wedi atal neu o leiaf arafu tuedd 1901-1981 a fyddai wedi arwain at ‘ddim siaradwyr Cymraeg’ a ragwelwyd erbyn 2041, ond mae’n rhaid gwneud mwy.

Mae tystiolaeth a gasglwyd ar gyfer Strategaeth y Gymraeg[i] gan Lywodraeth Cymru yn awgrymu bod

  • amlygiad parhaus drwy gyfnod oes i unrhyw iaith yn ofynnol er mwyn i’r unigolyn gynnal yr iaith honno.
  • y boblogaeth sydd â’r perygl mwyaf o beidio â defnyddio’r iaith Gymraeg yw teuluoedd lle bo un rhiant/gofalwr yn siarad Cymraeg a bod statws yr iaith yn y gymuned yn effeithio ar agwedd y rhieni/gofalwyr tuag at ddefnyddio’r iaith.
  • mae iaith ‘cymuned’ siaradwyr y plentyn sy’n cynnwys rhieni/gofalwyr, neiniau a theidiau, brodyr a chwiorydd, athrawon ac ysgol, yn dylanwadu ar yr iaith y mae’r plentyn yn ei siarad. Mae’r iaith ar gyfer cyfathrebu gyda chyfeillion yn cyfateb yn gryf â’r iaith y mae’r plentyn yn ei siarad, ac mae’n dylanwadu ar agweddau’r plant tuag at y naill iaith neu’r ddwy iaith.
  • mae llenyddiaeth yn awgrymu y gallai rôl darparwyr addysg Blynyddoedd Cynnar ddatblygu o ran darparu mwy o gefnogaeth ymarferol a dwys i rieni / gofalwyr er mwyn creu amgylchedd dysgu yn y cartref sy’n hyrwyddo a hwyluso’r defnydd o’r Gymraeg.
  • mae’r blynyddoedd cynnar a’r arddegau yn cael eu hystyried yn gyfnod hanfodol i ddatblygu ymddygiad cadarnhaol tuag at iaith leiafrifol ac i benderfynu a yw’r iaith yn cael ei chynnal a’i throsglwyddo.
  • fodd bynnag, nid yw dysgu a siarad Cymraeg yn yr ysgol yn ddigon ar ei ben ei hun; mae’n rhaid defnyddio iaith a’i gefnogi yn y cartref (os yn bosibl) a thrwy weithgareddau cymdeithasol a diwylliannol ehangach.
  • diffyg hyder oedd un o’r prif rwystrau oedd yn atal staff rhag defnyddio eu sgiliau iaith Gymraeg yn y gwaith. Mae hyfforddiant ymwybyddiaeth iaith yn ymddangos i fod yn ddull llwyddiannus o gynyddu agweddau cadarnhaol tuag at y Gymraeg ymysg staff.
  • ychydig o dystiolaeth eglur sy’n bodoli i ddangos bod darpariaeth gwasanaethau mewn ieithoedd lleiafrifol yn cynyddu statws neu ddefnydd yr ieithoedd. Fodd bynnag, mae digonedd o dystiolaeth sy’n dangos y bydd ieithoedd yn ffynnu pan fo cyfleoedd i’w defnyddio ym mhob agwedd o fywyd yn unig.
  • mae tystiolaeth gref o gefnogaeth gan y boblogaeth yng Nghymru ar gyfer darpariaeth gwasanaethau Cymraeg. Mae mwy na naw o bob deg o siaradwyr Cymraeg (gydag ystod o lefelau rhuglder) yn credu bod darpariaeth gwasanaeth Cymraeg yn bwysig i gadw’r iaith yn fyw.
  • ers cyflwyno Deddf yr Iaith Gymraeg, mae tystiolaeth yn dangos y bydd rhwystrau rhag derbyn gwasanaethau yn Gymraeg yn parhau. Y prif rwystrau yw diffyg cyflenwad gwasanaethau yn Gymraeg, diffyg galw am wasanaethau oherwydd diffyg hyder ymysg siaradwyr Cymraeg nad ydynt yn rhugl a diffyg ymwybyddiaeth bod gwasanaethau’n cael eu darparu yn Gymraeg. Mae diffyg tystiolaeth o ran effeithiolrwydd dulliau penodol o fynd i’r afael â’r rhwystrau hyn, ond mae rhywfaint o dystiolaeth i awgrymu bod marchnata argaeledd gwasanaethau Cymraeg yn gallu arwain at gynnydd o ran eu defnydd.
  • mae ymchwil yn awgrymu canolbwyntio marchnata ac agweddau hyrwyddo’r iaith Gymraeg ar grwpiau oedran iau; gwella hygyrchedd a pherthnasedd y cyfryngau ac adnoddau Cymraeg sydd ar gael; a gwneud y mwyaf o botensial technoleg megis y rhyngrwyd a chyfryngau cymdeithasol newydd.

[i] Iaith fyw: iaith byw, Strategaeth y Gymraeg 2012-17, Llywodraeth Cymru

Roedd pobl yn teimlo bod angen i ni arddel ymdriniaeth wahanol tuag at y Gymraeg mewn ysgolion fel bod pobl ifanc yn dysgu i ddefnyddio’r iaith yn gymdeithasol, nid dim ond er mwyn pasio arholiad. Mae hefyd angen sicrhau fod digon o lefydd mewn ysgolion lleol ble gellir dysgu plant drwy gyfrwng y Gymraeg. Ar gyfer oedolion, mae angen gwell cynlluniau darllen ar gyfer dysgwyr Cymraeg a mwy o gefnogaeth ar gyfer rhieni di-Gymraeg sydd eisiau helpu plant sy’n ddisgyblion mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg.

Roedd pryderon fod angen i ni ystyried effaith gor-ddatblygu mewn trefi a chymunedau ar iaith a diwylliant. Mae angen rheoli hyn yn well nag sy’n digwydd ar hyn o bryd.

 

Conwy & Denbighshire PSB