Mae graddiant cymdeithasol o ran tlodi tanwydd: po isaf eich incwm y mwyaf tebygol y byddwch mewn perygl o dlodi tanwydd ac mae’n cael effaith sylweddol ar iechyd, lles cymdeithasol ac economaidd pobl sy’n byw mewn cartrefi oer. Y rhai sydd fwyaf diamddiffyn i dlodi tanwydd a chartrefi oer yw pobl hŷn, rhieni sengl gyda phlant dibynnol, teuluoedd sy’n ddi-waith neu ar incwm isel, plant a phobl ifanc, pobl anabl, pobl â salwch a chyflyrau hirdymor, a phobl sengl sy’n ddi-waith[i]. Mae clefydau anadlol yn waeth ar gyfer pobl sy’n byw mewn cartrefi oer, ac mae’n gwaethygu cyflyrau iechyd cronig, ochr yn ochr â risg uwch o strôc a thrawiad ar y galon.  Mae byw mewn tai oer hefyd yn cael effaith negyddol ar les emosiynol a meddyliol holl aelodau’r aelwyd (gan gynnwys pryderu am filiau ac iechyd) a gall gael effaith ar berfformiad plant yn yr ysgol.

Mae anghydraddoldebau iechyd a lles a achosir oherwydd bod pobl yn byw mewn tlodi tanwydd yn gallu arwain at fwy o ddibyniaeth ar wasanaethau cyhoeddus ar gyfer cefnogaeth iechyd a lles arall. Drwy leihau’r risg bod pobl yn byw mewn tlodi tanwydd yng Nghymru gallwn gynorthwyo i leihau’r effaith negyddol ar fywydau pobl a’r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus.

Ystyrir bod aelwydydd yn dioddef o dlodi tanwydd os ydynt yn gorfod gwario mwy na 10% o incwm yr aelwyd ar danwydd i gadw eu cartref mewn cyflwr ‘boddhaol’^[1]. Amcangyfrifodd Llywodraeth Cymru bod 364,000 o aelwydydd yng Nghymru yn byw mewn tlodi tanwydd yn 2012, sef 29% o’r holl aelwydydd ^[ii].

Gwnaethpwyd gwaith modelu pellach gan Lywodraeth Cymru i gynhyrchu data amcangyfrifon o dlodi tanwydd ar lefel ardaloedd lleol ar gyfer 2015. Canfuwyd lefelau tlodi tanwydd yn yr ystod 22.5% i 23.5% yn Sir Ddinbych, ac yn yr ystod 23.5% – 24.5% yng Nghonwy, sy’n adlewyrchu’r amcangyfrif cenedlaethol cyffredinol o 24% yn 2015.

Mae amcangyfrif diweddaraf Llywodraeth Cymru (2016) yn nodi bod 291,000 o aelwydydd yng Nghymru yn byw mewn tlodi tanwydd, sy’n cyfateb i 23% o holl aelwydydd Cymru.

Er bod costau tanwydd wedi parhau i gynyddu dros y blynyddoedd diwethaf, mae nifer yr aelwydydd sydd mewn tlodi tanwydd yn gostwng oherwydd y cynlluniau effeithlonrwydd ynni cenedlaethol a lleol, megis NEST ac ARBED, sydd wedi targedu aelwydydd mewn tlodi tanwydd yn y blynyddoedd diwethaf – yr amcangyfrif o’r gostyngiad ar draws Cymru yw oddeutu 73,000 o aelwydydd ers 2012^[iii].

Amcangyfrifwyd bod lefelau tlodi tanwydd difrifol (a ddiffinnir fel unrhyw aelwyd sy’n gorfod gwario dros 20% o’i incwm ar ei gostau tanwydd), yn 3% (43,000 o aelwydydd) ledled Cymru yn 2016.

Mae ymchwil cenedlaethol gan yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi dangos mai’r rhai y mae tlodi tanwydd yn effeithio arnynt fwyaf yw aelwydydd rhieni sengl^[iv]. Yn 2016, gwelwyd bod 26.4% o’r rheiny yn y categori rhieni sengl mewn tlodi tanwydd, dros ddeg y cant pwynt yn uwch nag unrhyw gyfansoddiad aelwyd arall. Mae aelwydydd rhiant sengl yn ffurfio 5.5% o’r holl aelwydydd ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 6.2% yn Sir Ddinbych. ^[v].

Y tri prif beth sy’n llywio tlodi tanwydd yw incwm, defnyddio ynni’n effeithlon a phrisiau ynni.

Gall tlodi tanwydd fod yn broblem benodol mewn ardaloedd gwledig, nad ydynt wedi’u cysylltu â’r brif rwydwaith nwy ac yn gorfod dibynnu ar danwydd solet neu gyflenwadau nwy/olew sy’n aml yn costio mwy na thrydan a nwy a dim ond mewn cyfansymiau mawr y gellir eu prynu, gan arwain at gostau mawr a delir ymlaen llaw.

Gall tai hŷn fod yn anoddach eu gwneud yn effeithlon o ran ynni hefyd gan y cawsant eu hadeiladu gan ddefnyddio dulliau a deunyddiau adeiladu nad ydynt yn hawdd eu haddasu ar gyfer safonau’r 21ain ganrif ar gyfer insiwleiddio a gosodiad gwres canolog. Mae eiddo wedi’i adeiladu â cherrig yn broblem penodol.

Gwelwyd cynnydd o £33 (5.6%) yn y bil trydan cyfartalog ar draws taliadau o bob math rhwng 2016 a 2017, gan adael cyfanswm bil cyfartalog o £619. Gwelwyd gostyngiad o £20 (3%) yn y bil nwy cyfartalog yn 2017 gan adael cyfanswm bil cyfartalog o £630.^vi].

[1]Y diffiniad o ‘drefn wresogi foddhaol’ a argymhellir gan Sefydliad Iechyd y Byd yw 23⁰C yn yr ystafell fyw a 18⁰C mewn ystafelloedd eraill, a hynny am 16 o bob 24 awr I aelwydydd â phobl hŷn neu bobl ag anableddau neu salwch cronig a 21⁰C yn yrtsafell fyw a 18⁰C mewn ystafelloedd eraill am naw o bob 24 awr (neu 16 o bob 24 awr dros y penwythnos) I aelwydydd eraill

[i] Centre for Sustainable Energy (2013) Tackling Fuel Poverty

[ii] Strategaeth Tlodi Tanwydd 2010, Llywodraeth Cymru; Cynhyrchu Lefelau Amcanol o Dlodi Tanwydd yng Nghymru: 2012-2016, Llywodraeth Cymru

[iii] Cynllun tlodi tanwydd a arweinir gan alw yn y dyfodol i ddilyn Cartrefi Cynnes – Nyth, Llywodraeth Cymru, dogfen ymgynghori Llywodraeth Cymru, Awst 2016

[iv] Cynhyrchu Amcangyfrifon o Lefelau Tlodi Tanwydd yng Nghymru: 2012-2016, Llywodraeth Cymru, Gorffennaf 2016

[v] Aelwydydd yn ôl Math a Blwyddyn 2016, StatsCymru

[vi] Biliau ynni domestig blynyddol, Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol