Mae pobl yn gwneud dewisiadau iach ar gyfer eu ffordd o fyw

Mae annhegwch iechyd yn anghydraddoldebau iechyd rhwng gwahanol grwpiau o bobl y gellir eu hosgoi. Mae strategaeth iechyd y cyhoedd Llywodraeth Cymru, ‘Ein Dyfodol Iach’ yn nodi “pan y gellir osgoi gwahaniaethau o’r fath, mae’n annheg ac yn anfoesol ein bod yn eu goddef”. Mae hyrwyddo ffyrdd o fyw iach yn gymorth i leihau anghydraddoldebau iechyd, ac yn mynd i’r afael â phedwar o’r deg o flaenoriaethau a nodwyd yn ‘Ein Dyfodol Iach’ (lleihau ysmygu, cynyddu gweithgarwch corfforol, lleihau peidio bwyta’n iach, atal niwed cynyddol alcohol a chyffuriau).

O gymharu ag awdurdodau unedol eraill yng Nghymru, mae dinasyddion Bwrdeistref Sirol Conwy yn fwy tebygol yn ystadegol o wneud dewisiadau ffyrdd o fyw iach na chyfartaledd Cymru, ond mae angen gwelliant sylweddol. Mae dangosyddion ffyrdd o fyw iach ar gyfer Sir Ddinbych yn agosach at gyfartaledd Cymru.

• Mae oddeutu 54% o oedolion ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 58% yn Sir Ddinbych yn orbwysau neu’n ordew – lefel Cymru yw 58% (gweler adran 2.10 ‘Mynd i’r afael â gordewdra’ i gael rhagor o wybodaeth).
• Mae 20% o oedolion ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 22% yn Sir Ddinbych yn ysmygwyr o gymharu â 21% yng Nghymru.
• Mae 31% o boblogaeth oedolion ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 32% o’r rhai yn Sir Ddinbych yn diwallu’r canllawiau gweithgarwch corfforol a argymhellir o bum sesiwn 30 munud o ymarfer corff bob wythnos, ychydig yn uwch na chyfartaledd Cymru o 30%.
• Mae 36% o oedolion ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 35% yn Sir Ddinbych yn nodi eu bod yn bwyta’r 5 darn o ffrwythau neu lysiau a argymhellir bob dydd, sy’n uwch na chyfartaledd Cymru o 32%.
• Mae 38% o oedolion ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 42% yn Sir Ddinbych wedi nodi eu bod yn yfed mwy na’r canllawiau a argymhellir o leiaf unwaith yr wythnos. Mae 20% ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 25% yn Sir Ddinbych wedi nodi eu bod wedi goryfed mewn pyliau o leiaf unwaith yn yr wythnos ddiwethaf (ffigurau Cymru =41% a 25%)^[i].

Cyfanswm yr atgyfeiriadau i’r gwasanaethau iechyd ar gyfer camddefnyddio sylweddau (o bob math) yn yr ardal oedd dros 1,800 yn 2014/15 (1,000 ar gyfer preswylwyr Bwrdeistref Sirol Conwy a 800 ar gyfer Sir Ddinbych). O bob 100,000 o’r boblogaeth roedd hyn yn rhoi cyfradd atgyfeirio o 864 ar gyfer Bwrdeistref Sirol Conwy a 857 ar gyfer Sir Ddinbych, o gymharu â chyfartaledd Cymru o 822 (cyfradd gyfunol Conwy a Sir Ddinbych = 861). Mae Bwrdeistref Sirol Conwy wedi’i raddio’n 9fed uchaf yng Nghymru, gyda Sir Ddinbych yn 11eg, fodd bynnag, rydym yn cydnabod nad yw hyn yn adlewyrchu yr unigolion nad ydynt yn cysylltu â’r gwasanaethau iechyd.

Weithiau mae camddefnyddio cyffuriau’n amlwg iawn mewn lleoedd cyhoeddus ac yn peri pryder i’r cyhoedd, ac yn cael effaith ar nifer y troseddau meddiangar sy’n cael eu hadrodd. Fodd bynnag, mae nifer y troseddau cyffuriau a gyflawnwyd a’r unigolion sy’n gysylltiedig â’r rhain yn eithaf isel (26% o’r cyhoedd yn ardal Heddlu Gogledd Cymru wedi adrodd lefel uchel o ddefnydd cyffuriau er gwaethaf cyfradd flynyddol o ddim ond 2.06 trosedd am bob mil o’r boblogaeth^[ii]). Yr hyn sy’n peri mwy o bryder ar gyfer iechyd a lles y gymuned ehangach yw sylweddau seicoweithredol a chyffuriau newydd, nad ydynt o reidrwydd yn anghyfreithlon). Mae bod yn gaeth i gyffuriau presgripsiwn hefyd yn broblem.

Mae’r pryderon mwyaf o ran camddefnyddio sylweddau yn gysylltiedig ag alcohol. Mae gan Fwrdeistref Sirol Conwy a Sir Ddinbych gyfraddau uchel o unigolion yn cael eu derbyn i’r ysbyty oherwydd alcohol gyda chyfraddau safonol o 389 a 383 o dderbyniadau o bob 100,000 o’r boblogaeth yn 2014/15^[iii] yn y drefn honno ac mae’n sylweddol uwch na chyfartaledd Cymru o 333. Mae hyn yn eu gosod yn drydydd a’r pedwerydd uchaf yng Nghymru. Dywedodd 38% o drigolion Bwrdeistref Sirol Conwy a 42% yn Sir Ddinbych eu bod wedi yfed mwy na’r hyn sy’n cael ei argymell o leiaf unwaith yr wythnos, a dywedodd 20% a 22% yn y drefn honno eu bod wedi goryfed mewn pyliau o leiaf unwaith yn ystod yr wythnos ddiwethaf^[iv].

Yn rhyngwladol, amcangyfrifir bod alcohol yn achosi oddeutu 3.3 miliwn o farwolaethau bob blwyddyn, sy’n codi o dros 200 o afiechydon ac anafiadau sy’n cael eu hachosi’n gyfan gwbl neu’n rhannol gan alcohol^{[v] [vi]}. Mae rhai astudiaethau hefyd yn awgrymu bod tebygolrwydd gordewdra yn uwch mewn rhai sy’n goryfed mewn pyliau a rhai sy’n yfed yn drwm, ond y gall hyn hefyd fod o ganlyniad i ymddygiad andwyol gan gynnwys diet gwael, ddim yn rheoli pwysau’n iach, anfodlonrwydd gyda’r corff a ffyrdd o fyw llonydd yn ogystal â’r calorïau o’r alcohol.

Tan yn ddiweddar, mae ymchwil ar faich alcohol wedi canolbwyntio’n bennaf ar y niwed y mae’r yfwyr yn ei brofi eu hunain. Fodd bynnag, mae cydnabyddiaeth gynyddol o’r niwed y gall yfed alcohol ei gael ar y rhai o amgylch yr unigolyn gan gynnwys aelodau’r teulu, cyfeillion, cydweithwyr a dieithriaid^[vii].

• Mae’r niwed hwn yn cynnwys trais sy’n gysylltiedig ag alcohol ac ymddygiad ymosodol (gan gynnwys trais domestig a bywyd nos); esgeulustod, cam-drin neu gam-fanteisio (gan gynnwys plant); ymddygiad troseddol (difrod i eiddo a dwyn i gefnogi arferion yfed); anaf anfwriadol (e.e. damweiniau ffyrdd); ac anhwylder syndrom alcohol y ffetws.
• Gall pobl brofi niwed i’r iechyd meddwl a lles hefyd, drwy orbryder ynglŷn ag ymddygiad rhai sy’n yfed, gan gynnwys bod ofn ymosodiad ac amharu ar eu cwsg. Pwysau gofal a phryderon ynglŷn â chyllid y teulu/aelwyd yn deillio o fod yn gaeth i alcohol.
• Mae chwech o bob deg oedolyn (59.7%) yng Nghymru wedi profi niwed oherwydd arferion yfed rhywun arall yn y 12 mis diwethaf.  Yn genedlaethol, amcangyfrifir bod hyn yn gyfwerth â 1,460,151 o bobl 18 oed a hŷn.
• Amcangyfrifodd Arolwg Trosedd Cymru a Lloegr bod ychydig dros hanner (53%) o’r holl achosion o drais yn 2013/14 wedi’i gyflawni gan rywun oedd o dan ddylanwad alcohol.

Gall rhieni sy’n camddefnyddio sylweddau, gan gynnwys alcohol, achosi niwed sylweddol. Mae plant mewn perygl o gael eu hesgeuluso’n emosiynol ac yn gorfforol wrth iddynt dyfu i fyny, gan gynnwys yr hanfodion sylfaenol megis darparu diet cytbwys. Mae llawer o blant yn y pen draw yn darparu gofal ymarferol ac emosiynol ar gyfer eu rhieni (a brodyr a chwiorydd o bosib), yn aml o oedran ifanc iawn. Mae hyn yn cynnwys amddiffyn eu rhieni rhag niwed, a gofalu am y cartref. Maent hefyd yn wynebu perygl o ddatblygu problemau emosiynol a chymdeithasol yn y dyfodol, gan gynnwys tebygolrwydd uwch na’r cyfartaledd o ddatblygu materion iechyd meddwl a chamddefnyddio sylweddau eu hunain.

Mae’r ffigurau a gynhyrchwyd gan Gomisiynydd Plant Lloegr yn 2012^[viii] yn amcangyfrif y canlynol ar draws y DU:

• Mae rhwng 3.3-3.5 miliwn o blant – oddeutu 30% o’r holl blant o dan 16 oed – yn byw gydag o leiaf un rhiant sy’n goryfed mewn pyliau. (Goryfed mewn pyliau: 6 neu fwy o unedau ar un achlysur ar gyfer merched; 8 ar gyfer dynion)
• Mae 8% yn byw gydag o leiaf dau unigolyn sy’n goryfed mewn pyliau (ychydig dros 950,000 o blant) Mae 4% yn byw gyda rhiant sengl sy’n goryfed mewn pyliau (ychydig llai na 460,000 o blant);
• Mae 2% yn byw gydag yfwr peryglus sef dros 2.5 miliwn o blant gan gynnwys oddeutu 93,500 o fabanod o dan 1 oed (Yfed peryglus: patrwm sy’n cynyddu perygl canlyniadau niweidiol i’r defnyddiwr neu eraill)
• Mae 2.5% yn byw gydag yfwr niweidiol – oddeutu 299,000 o blant gan gynnwys 31,000 o fabanod) (yfed niweidiol: yn arwain at ganlyniad iechyd corfforol a meddyliol). Mae 6% yn byw gydag yfwr dibynnol (dros 700,000 o blant)
• Mae 4% yn byw gydag yfwr â phroblem sydd â phroblemau iechyd meddwl presennol (oddeutu 500,000 o blant)

Gall yfed alcohol a defnyddio cyffuriau fod yn ffactorau sy’n cyfrannu at y tebygolrwydd y bydd anaf neu farwolaeth oherwydd tân yn y cartref. Mae llawer o sylweddau yn effeithio ar allu pobl i farnu ac ymateb i berygl – gall coginio ar ôl yfed alcohol fod yn berygl penodol, er enghraifft.  Mae alcohol yn effeithio ar ymateb arferol, yn amharu ar y gallu i farnu, yn lleihau canfyddiad a gall arwain at fod yn anymwybodol, mewn symiau eithafol.  Gall meddyginiaethau neu gyffuriau anghyfreithiol gael effeithiau tebyg, ac mae cyfuniad o gyffuriau ac alcohol yn gallu gwneud pobl yn hynod o ddiamddiffyn.

Weithiau mae camddefnyddio sylweddau yn ymateb hunanfeddyginiaeth i faterion iechyd meddwl ac yn aml yn gysylltiedig ag iselder ac anhwylderau gorbryder. Gall diffyg cydlyniad rhwng darparwyr iechyd, gofal cymdeithasol a darparwyr lles eraill (e.e. tai cymdeithasol) achosi problemau cyfansawdd ar gyfer y dioddefwyr, eu teulu, ffrindiau a’r gymuned y maent yn byw ynddi, ac ar gyfer y darparwyr gwasanaeth.

[i] Arolwg Iechyd Cymru 2013-14

[ii] Arolwg Troseddu Prydain; Ystadegau Troseddau Cymru a Lloegr ar ddiwedd blwyddyn 06/16, ONS

[iii] Cronfa ddata cyfnod cleifion Cymru, Llywodraeth Cymru

[iv] Arolwg Iechyd Cymru 2013-14

[v] Jones L, Bellis MA. 2014. Updating England-specific alcohol-attributable fractions. Lerpwl: Sefydliad Iechyd Cyhoeddus, Prifysgol John Moores Lerpwl.

http://www.cph.org.uk/publication/updating-england-specific-alcohol-attributable-fractions/

[vi] Sefydliad Iechyd y Byd. 2014. Global status report on alcohol and health 2014. Geneva:Sefydliad Iechyd y Byd.

http://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/en/

[vii] Alcohol’s harm to others, Sefydliad Iechyd y Byd, Cyfadran Addysg, Iechyd a Chymuned, Prifysgol John Moores Lerpwl, Medi 2016

[viii] Lleisiau mud: cefnogi plant a phobl ifanc yr effeithir arnynt oherwydd rhieni sy’n camddefnyddio alcohol, Comisiynydd Plant Lloegr, Medi 2012