Mae gan dai cymdeithasol rôl allweddol o ran darparu tai fforddiadwy ar gyfer aelwydydd diamddiffyn ac incwm isel. Mae mwyafrif yr eiddo tai cymdeithasol yn cael eu gosod ar denantiaethau hyd oes a chyda lefelau rhent sy’n is na lefelau rhent y farchnad (rhent y mae landlordiaid preifat yn ei godi). Mae’r tai yn cael eu dyrannu drwy system rhestr aros, ac ar gael i’r rhai sydd â’r angen mwyaf – fel arfer y rhai sy’n ddigartref, mewn aelwydydd gorlawn neu sydd â chartref presennol sy’n anaddas oherwydd rhesymau iechyd. Yn fwy a mwy, wrth i bwysau ar argaeledd cyffredinol tai fforddiadwy yn y farchnad dai gynyddu, mae unrhyw dai cymdeithasol sydd ar gael yn tueddu i gael eu dyrannu i’r rhai mwyaf diamddiffyn yn ein cymdeithas- pobl â phroblemau iechyd, anghenion cymdeithasol cymhleth ac ar incwm isel. O dan y ddeddfwriaeth bresennol, nid yw methu â fforddio prynu neu rentu tŷ mewn marchnad breifat, ar ei ben ei hun, yn ddangosydd digonol o anghenion tai ac nid yw yn golygu y bydd tai cymdeithasol ar gael. Mae diwygiadau lles yn golygu bod mynediad i fudd-daliadau gwladol wedi’i ostwng neu ei dynnu’n gyfan gwbl ar gyfer nifer o deuluoedd di-waith neu ag incwm isel, yn y sector tai cymdeithasol a phreifat. Lle byddant yn parhau i’w derbyn, mae’r lefelau budd-daliadau wedi’u rhewi, tra bo costau tai yn y cynyddu. Ynghyd â phwysau cyffredinol ar gyllid aelwydydd, mae Diwygiadau Lles a symud tuag at Gredyd Cynhwysol yn golygu bod elfen tai’r budd-daliadau yn cael eu talu’n uniongyrchol i’r hawlydd, lle’r oeddent yn cael eu talu i’r landlord yn flaenorol. Gallai hyn arwain at gynnydd yn nifer yr unigolion sydd ag ôl-ddyledion rhent, a chynnydd mewn digartrefedd yn y pen draw. Mae pobl ifanc, sengl o dan 35 oed sy’n ddi-waith neu mewn cyflogaeth ag incwm isel yn teimlo effaith y Diwygiadau Lles a Deddf Tai (Cymru) 2014 yn fwy na neb. Mae budd-dal tai wedi’i gyfyngu i’r gyfradd ystafell unigol nad yw’n ddigonol ar gyfer rhentu tai eu hunain a’r unig ddewis fforddiadwy yw tai a rennir. Fodd bynnag, nid oes argaeledd o ran tai a rennir yn y sector tai cymdeithasol, ac mae gwaith i wella safon tai amlfeddiannaeth ar draws yr ardal wedi lleihau argaeledd tai a rennir yn y sector preifat. Mae gwelliannau i’r stoc tai preifat yn aml yn achosi cynnydd mewn rhenti marchnad. Ym mis Chwefror 2016, gostyngodd cymhorthdal ystafell sbâr / treth ystafelloedd gwely’r taliadau budd-dal tai ar gyfartaledd o £14.93 yr wythnos ar gyfer 545 o dderbynwyr ym Mwrdeistref Sirol Conwy ac ar gyfartaledd o £13.11 ar gyfer 586 o dderbynwyr yn Sir Ddinbych. Roedd hyn yn 13.3% o’r holl dderbynwyr budd-dal tai yn y sector rhentu cymdeithasol. Nid yw’r gostyngiad yn berthnasol i denantiaid yn y sector rhentu preifat. Ar 31 Mawrth 2015, roedd 12,558 annedd yn y sector tai cymdeithasol yn yr ardal (6,593 ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 5,965 yn Sir Ddinbych). Roedd hyn yn 135 am bob 1,000 o aelwydydd, a oedd yn sylweddol is na lefel Cymru Gyfan o 175 am bob 1,000 o aelwydydd (Bwrdeistref Sirol Conwy =127 am bob 1,000 o aelwydydd, Sir Ddinbych = 145 am bob 1,000 o aelwydydd). Mae gan fwyafrif stoc tai cymdeithasol anghenion cyffredinol[1] yr ardal o leiaf tair ystafell wely (55% ar y cyfan: 56% ym Mwrdeistref Sirol Conwy a 53% yn Sir Ddinbych). Mae hyn yn uwch na’r ffigur ar gyfer Cymru gyfan (48%). Mae llai na 14% o’r stoc yn llety un ystafell wely, sy’n cyfyngu ar y cyfleoedd i denantiaid chwilio am lety llai os yw’r capiau ar fudd-daliadau tai yn eu heffeithio oherwydd tan-feddiannaeth yn eu llety presennol (yr hyn a elwir yn ‘dreth ystafell wely’) . Mae tan-gyflenwad o lety un ystafell wely yn y stoc tai yn ei gwneud yn anodd canfod tai cymdeithasol digonol ar gyfer rhai o’r bobl mwyaf diamddiffyn ag anghenion tai, gan gynnwys rhai â materion iechyd meddwl, pobl a oedd yn gaeth i gyffuriau/alcohol, cyn-filwyr a chyn-droseddwyr. Mae dynion sengl yn wynebu anfantais penodol oherwydd y diffyg eiddo un ystafell wely. Tabl: stoc tai cymdeithasol yn ôl nifer yr ystafelloedd gwely, Mawrth 2015 Ffynhonnell: casglu data stoc a rhenti landlordiaid cymdeithasol, Llywodraeth Cymru Y prif ddarparwyr tai cymdeithasol yn yr ardal yw Cartrefi Conwy a Chyngor Sir Ddinbych. Cartrefi Conwy oedd y cwmni a sefydlwyd yn 2008 pan aeth Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy i’r afael â phroses trosglwyddo stoc. Gyda’i gilydd maent yn darparu 57% o’r holl dai cymdeithasol yn yr ardal. Y prif ddarparwyr eraill yw Cymdeithas Tai Clwyd Alyn (15%), Cymdeithas Tai Gogledd Cymru (12%), Grŵp Cynefin (9%) a Wales and West Housing (5%). [1] Nid yw’n cynnwys tai lloches, hosteli na darpariaeth Gofal Ychwanegol Mae stoc tai cymdeithasol wedi cynyddu o ddim ond 7% – oddeutu 800 annedd – yn y 25 mlynedd ers 1991. Cynyddodd y stoc tai yn y sector preifat (rhentu a pherchen-feddianwyr) oddeutu 26% neu oddeutu 18,250 annedd yn ystod yr un cyfnod. Mae hyn wedi arwain at ostyngiad cymesurol yn nifer y tai cymdeithasol sydd ar gael o fewn y stoc tai cyffredinol, ac wedi golygu bod yn rhaid i ddarpariaeth gymdeithasol ganolbwyntio ar y rhai â’r anghenion mwyaf, ac nid yw fforddiadwyedd ar ei ben ei hun yn faen prawf i dderbyn pobl ar restrau aros am dai lleol. Gan fod y llwybr i dai cymdeithasol wedi cau i lawr ar gyfer rhai a fyddai’n gymwys am dai cyngor genhedlaeth yn ôl, mae canfod cartref addas y mae pobl yn gallu ei fforddio yn fwy a mwy anodd i nifer cynyddol o bobl. Mae achosion o ddigartrefedd yn fwy cymhleth gan fod gwasanaethau eraill a oedd yn cynorthwyo i gefnogi preswylwyr diamddiffyn yn flaenorol wedi lleihau o ran maint a chwmpas. Bu cynnydd yng nghyfran yr aelwydydd sydd angen cymorth gan yr awdurdodau lleol sy’n cynnwys pobl â phroblemau iechyd meddwl neu broblemau iechyd eraill; pobl gyda phroblemau dibyniaeth alcohol neu gyffuriau; rhai gyda ffyrdd o fyw anhrefnus. Ers 1996 mae bron i 1,700 o eiddo tai cymdeithasol wedi’u gwerthu ym Mwrdeistref Sirol Conwy a Sir Ddinbych o dan y cynlluniau hawl i brynu. Er bod rhywfaint o’r stoc wedi’i ddisodli mae hyn yn llai na’r disodliad o un am un yn uniongyrchol. Ar y cyfan mae hyn wedi lleihau’r stoc sydd ar gael i ddiwallu’r anghenion tai cymdeithasol. Yn Neddf Tai (Cymru) 2014, a ddaeth i rym ar 1 Ebrill 2015, cyflwynwyd cyfrifoldebau newydd ynglŷn ag atal digartrefedd i awdurdodau lleol a’u partneriaid. Mae’n gosod dyletswydd ar awdurdodau lleol i weithio â phobl sydd mewn perygl o golli eu cartref o fewn 56 diwrnod i’w cynorthwyo i ganfod datrysiad i’w problemau ac yn gobeithio atal 3 o bob 4 person sydd mewn perygl o ddigartrefedd rhag colli eu cartref. Mae hon yn ddyletswydd ar gyfer pawb sy’n ceisio cymorth, nid rhai â chysylltiad lleol yn unig. Mae’r galw am gymorth gyda digartrefedd o dan delerau’r Ddeddf newydd wedi cynyddu ychydig tra bo cyfanswm yr holl waith achos sy’n gysylltiedig â gwaith ataliol wedi cynyddu’n sylweddol. Oherwydd bod darpariaeth tai cymdeithasol yn awr yn canolbwyntio ar yr unigolion a’r teuluoedd mwyaf diamddiffyn, gall leoli’r grwpiau hyn yn yr un ardal yn aml. Gall hyn greu cymdogaethau sydd wedi’u gwahanu o’r gymuned yn ei chyfanrwydd, gan gynyddu lefelau arwahanrwydd cymdeithasol a’r perygl o ymddygiad gwrthgymdeithasol. Mae ymchwil gan Shelter yn nodi cysylltiad rhwng cymdogaethau difreintiedig a gostyngiad mewn cyfleoedd bywyd, gan olygu bod plant sy’n cael eu magu mewn ardaloedd o’r fath yn wynebu diffyg o ran adnoddau, rhesymau, sgiliau a hyder i symud ymlaen[i]. [i] Pennod 5, Social Housing and Spatial Segregation, The Future of Social Housing, Shelter, 2008 Mae pobl eisiau mwy o dai cymdeithasol am renti fforddiadwy ac yn dymuno gweld adeiladau gwag yn dod yn ôl i ddefnydd fel cartrefi.
BS Conwy
Sir Ddinbych
Cymru
Nifer
%
Nifer
%
%
Pob eiddo anghenion cyffredinol
4,204
3,840
Un ystafell wely
624
14.8%
457
11.9%
17.1%
Dwy ystafell wely
1,237
29.4%
1,331
34.7%
35.2%
Tair ystafell wely
2,194
52.2%
1,942
50.6%
45.2%
Pedair ystafell wely
133
3.2%
102
2.7%
2.3%
Pum ystafell wely neu fwy
16
0.4%
8
0.2%
0.2%
